توصیه های قرآن در مورد تغذیه را می‌توان به سه تقسیم کرد :
. دستور به اعتدال در غذا خوردن.
- ممنوعیت چیزهای ناپسند (تحریم خبائث)
- سفارش در مورد چیزهای پاک و پاکیزه (توصیه به طیّبات).
اول: قاعده اعتدال در غذا خوردن:
یک چهار چوب کلی و اساسی قرآن برای تغذیه :
کُلُوا وَاشْرَبُوا وَلاَ تُسْرِفُوا إِنَّهُ لاَیُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ»
وبخورید و بیاشامید، [ولی] زیادهروی نکنید که او اسرافکاران را دوست نمیدارد
پیامدهای اسراف در غذا
سوء هاضمه و بزرگی شکم، چاقی ،پوسیدگی دندان، بالا رفتن غلظت خون ،بیماریهای مفصلی و سنگ کلیه، آثار روانی مثل کودنی و تنبلی.
دوم:ممنوع کردن چیزهای ناپسند(خبائث):
قرآن کریم در برخی آیات به صورت کلی می‌فرماید:
«وَیُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّبَاتِ وَیُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبَائِثَ»
و برایشان [خوارکیهای] پاکیزه را حلال میشمرد، و پلیدیها را بر آنان حرام می‌کند.
ودربرخی آیات خوردن برخی غذاها منع می‌کند :
«حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُالْمَیْتَهُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِیرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَیْرِ اللّهِ بِهِوَالْمُنْخَنِقَهُ»:
مردار
در اصطلاح فقهی جانوری است که از طریق ذبح شرعی، جان از تنش جدا نشده باشد.
حکمت ذبح شرعی:
پس از مرگ جانورخون محل مناسبی برای رشد میکروب‌ها می باشد.
ذبح شرعی با بریده شدن رگ‌ها، باعث خروج تمام خون بدن حیوان خواهد شد.
ممنوعیت خوردن گوشت مردار در سوره‌های انعام، نحل، بقره و مائده با الفاظ مختلف تکرار شده است.
استفاده از گوشت مردار از نگاه روایات
«هیچ کس مردار نمی‌خورد مگر اینکه بدنش ضعیف و رنجور می‌شود. نیروی او را می‌کاهد و نسل او را قطع می‌کند و آن کس که به این کار ادامه دهد با مرگ ناگهانی (مثل سکته) از دنیا می‌رود.»
امام صادق(ع)
ضررهای دیگر خوردن گوشت مردار در روایات :
بدبوئی بدن، ایجاد صفراء، بد اخلاقی،عصبانیت، قساوت قلب،از بین رفتن مهر و عطوفت و…
خون
«إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَهَ وَالدَّمَ…» (نحل / ۱۱۵، بقره / ۱۷۳، مائده / ۳، انعام / ۱۴۵)
خون محیط مناسبی برای رشد انواع میکروب‌ها می‌باشدودر معده بسیار سخت هضم می‌گردد.
خوردن خون باعث قساوت قلب و رفتن مهر و عاطفه و موجب تعفن بدن و تغییر رنگ چهره می‌شود.
امام صادق(ع)
گوشت خوک
«إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَهَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنْزِیرِ…» (بقره / ۱۷۳، مائده / ۳، انعام / ۱۴۵، نحل / ۱۱۵)
مصرف گوشت خوک هم ضررهای جسمی دارد و هم معنوی و اخلاقی.
عدم غیرت ناموسی خوک وقرار دادن جفت خود در معرض استفاده خوک های دیگر
سبب انتقال این صفت به انسان در صورت استفاده ی گوشت خوک می شود.
بیماری های منتقله ازگوشت خوک به انسان
کرم کدوی خوک ،تری شینوز، بیماری “بوتولیسم”
موثردر بیماری‌هایی مثل:
اسهال خونی، یرقان عفونی، اسهال آمیبی، تصلب شرائین و دردهای مفصلی و مسمومیت‌ها
تریشنلا اسپیرالیس
نام بیماری: تریشینوزیس
چرخه ی زندگی
لارو عفونت زا توسط انسان ازطریق خوردن گوشت خوک خام یا نیم پز وارد بدن می شود، سپس لارو به قسمت فوقانی روده کوچک می رود، کپسول دور لارو در عرض چند ساعت هضم می شود، لارو آزاد می شود و به مخاط روده حمله می کند سپس کرم ماده بارور شده وکرم نر از مخاط روده دفع می شود کرم ماده در روزپنجم داخل مخاط وگاه داخل عروق لنفاوی لاروگذاری می کند و لارو به جریان خون وارد می شود، لارو به کل بدن منتشر شده وکرم ماده پس از لارو گذاری می میرد و و از روده دفع می شود، دور لاروهارا کپسول فرا می گیرد،این لاروها می توانند پس از سال ها عفونت زا باشند.
ممنوعیت نوشیدن شراب
شراب سبب زایل کردن عقل، زخم معده‌ی حاد، ضعف ماهیچه‌های قلب، آسیب دستگاه عصبی در صورت مصرف مزمن می شود، از علل پنجگانه‌ی اصلی ابتلا به سرطان مغز می باشد و سبب افزایش میل جنسی وکاهش توان انجام فعالیت‌های جنسی، نارسائی‌های خونی مثل کاهش آهن خون و کاهش اسید کولیک در خون و … می شود.
سبب صدمه به دستگاه گوارش می شود و یکی از علل بیماریهای گوارشی مثل سرطان مری التهاب حاد معده می باشد.
سوم:توصیه به غذاهای حلال و پاک (طیّب)
یَسْأَلُونَکَ مَاذَاأُحِلَّ لَهُمْ قُلْ أُحِلَّ لَکُمُ الطَّیِّبَاتُ»؛
از تو میپرسند: «چه چیزهایی برای شان حلال شده است؟بگو: همه پاکیزه‌ها برای شما حلال گردیده.» (مائده / ۴، اعراف/ ۳۳، مائده / ۸۷ و ۸۸، نحل / ۵)
البته معنای کلمه‌ی طیب فواید روانی غذا را نیز در بر می‌گیرد.
انواع طیبات از دیدگاه قرآن
صید دریا
«وَهُوَ الَّذِی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِیّاً»
و او کسی است که دریا را رام ساخت تا از آن، گوشت تازه بخورید؛
ماهی
گروهی ازمواد غذایی که تاثیر مهمی در سلامتی انسان و پیشگیری از بیماری ها دارند،ماهی ها وآبزیان هستند. این مواد غذایی مفید چنانچه به مقدار کافی یعنی هفته ای ۲یا۳ بار در برنامه ی غذایی گنجانده شوند در پیشگیری از بسیاری بیماری ها و حتی کنترل وکمک به بهبود عوارض مختلف نقش مهمی خواهند داشت که در زیر به اختصار توضیح می دهیم.
مصرف ماهی در سلامت قلب:
یکی از عوامل خطر زمینه ساز بیماری عروق کرونر،مصرف غذاهای نامناسب است که رواج آن باعث افزایش کلسترول، تری گلیسرید، LDL کلسترول یا همان کلسترول بد و چاقی و اضافه وزن و فشار خون می انجامد.
پس یکی از راه کارهای مقابله با این عوامل زمینه ساز، تغییر واصلاح الگوهای غذایی و ترویج آن در جامعه است.
طی مطالعه ای که بر روی ۶۰۰۰ مرد آمریکایی میانسال به عمل امده بود، نتیجه این بود که آنهایی که چربی دریایی ویا ۳۰ گرم خوراک ماهی ماکرل یا ۹۰ گرم ماهی خاردار خورده بودند ،۲۶%کمتر از سایرینی که مصرف ماهیشان اندک بود،باخطر مرگ ناشی از بیماری های قلب و عروق روبه رو شده بودند.
در طی پژوهش های دیگری که ۲۵ سال بعد به روی ۱۷۰۰۰ امریکایی انجام گرفت ،مشخص شد که مصرف بیشتر ماهی ،خطر حمله های مرگبار قلبی را در آنها کاهش داده بود،آنانی که لب به ماهی نزده بودند، تلفات جانیشان یک سوم بیشتر از اشخاصی بود که هر روز بیش از ۳۸ گرم مواد غذایی دریایی مصرف می کردند.
تاثیر ماهی بر فشار خون بالا
امگا-۳ موجب کاهش فشار خون در افرادی که مبتلا به فشار خون بالا هستند،می شود و روی فشار خون نرمال بی تاثیر است به طوری که مصرف روزانه ۳۵ گرم ماهی( بویژه ماهی های چرب)یا ۵ گرم روغن ماهی باعث کاهش ۸-۴ میلی لیتر جیوه در فشار سیستولی و کاهش ۵-۳ میلی لیتر جیوه در فشارخون دیاستولی می شود.هرچه فشار خون فرد مبتلا بیشتر باشد این اثر بیشتر مشاهده می شود.
همچنین به نظر می رسد که این اثر در افرادی که مبتلا به پرفشاری خون و دیابت باشند از سایرین بیشتر است و همچنین این اثر در افراد مسن زمانی ایجاد می شود که همراه با محدودیت مصرف نمک باشد.
این ویژگی را به وجود آیکوزاپنتانوئیک اسید(EPA) ودوکوزاهگزانوئیک اسید(DHA) موجود در روغن ماهی منسوب دانسته اند. این ۲ اسیدچرب که از گروه امگا-۳ می باشند، باعث سرکوب منقبض کننده های عروق که از اسیدهای چرب امگا-۶ ساخته می شوند، می گردند. این اثر باعث کاهش فشار خون می شود.
در افرادی که مبتلا به فشار خون بالا هستند، مقاومت به انسولین(دیابت) وجود دارد و عقیده بر این است که این ناهنجاری باعث افزایش فشار خون می شود،امگا-۳ مقاومت به انسولین را کاهش می دهد و از این طریق فشار خون را پایین می آورد.
تاثیر ماهی بر چربی های خون
بر اساس توصیه های منتشر شده در شماره ی نوامبر ۲۰۰۲ مجله قلب امریکا،در افرادی که تری گلیسیرید آنها بالاست مصرف روزانه ۴-۲ گرم اسید چرب EPA و DHA مفید خواهد بود.
تری گلیسیرید بالا که یکی از انواع فاکتورهای نامطلوب به شمار می آید،می تواند زمینه ساز بیماری های عروقی کرونر بویژه در خانم ها باشد.
امگا-۳ سطح تری گلیسیرید خون را در افرادی که تری گلیسیرید خونشان بالاست کاهش می دهد. درمان دارویی در این افراد موثر نبوده است،امگا-۳ می تواند به عنوان مکمل دارویی در کاهش تری گلیسیرید موثر باشد.
سطح LDLکلسترول و VLDLکلسترول (چربی های بد) توسط امگا-۳ کاهش می یابد.اما اشاره ی این نکته ضروری است که امگا-۳ زمانی بر روی این چربی ها موثر است که مصرف چربی های اشباع(روغن های جامد و غذاهای چرب) محدود شده باشد.
سرطان
مکانیزم اثر:
ماهی به علت دارا بودن مقادیر بالایی از اسید چرب ضروری امگا۳ که به عنوان یکی از عوامل مهم کاهش خطر سرطان در تحقیقات مشخص شده است.
یکی از سازوکارهای پیشنهادی عملکرد دفاعی این مواد در خصوص سرطان(بویژه سرطان دستگاه گوارش)بدین گونه است که مصرف مواد فوق به عنون پیش نیاز پروستاگلاندین ها سبب افزایش سنتز ین مواد در دستگاه گوارش شده که این امر باعث کاهش اثرات مخرب ترکیبات موتاژن(جهش زا)در برخورد با سلول های جداری دستگاه گوارش می شود.از سویی دیگر پروستاگلاندین های ترشح شده از نوتروفیل ها سبب تحریک ترشح (الفا-TNF) Tumor Necrosis Factor می شوند.این فاکتور از مواد نکروزه کننده ی تومورهای سرطانی محسوب می شود.
ماهی دارای مقادیر زیادی ویتامین D است.به نقش این ویتامین در پیشگیری از سرطان های کولون وپروستات در تحقیقات متعددی اشاره شده است.
ماهی دارا ی مواد مغذی روی وسلنیوم است که به دلیل خاصیت آنتی اکسیدانی آنها می توانند مانع تجمع رادیکال های آزاد در بافت ها شوند و باعث تقویت سیستم ایمنی بدن شوند و به طور غیر مستقیم توانایی گلبول های سفید در حذف سلول های سرطانی را افزایش دهند.
همچنین رود(Zn) در پروتئین های کروماتین که در نسخه برداری وهمانندسازی سلولی دخالت دارند،عمل می کند.در صورت کمبود این عنصر احتمال تغییرات ژنومی در همانند سازی پیش آمده که می تواند چیش درامد ایجاد سرطان محسوب شود،همچنین بعضی از تحقیقات ،ارتباط مصرف ماهی با کاهش سرطان را ناشی از کاهش نسبت فعالیت انزیم گلوتاتیون پراکسیداز به سوپراکسیددیسموتاز می دانند.
آلزایمر
باتوجه به ارتباط بین رژیم ومغز،ارتباطاتی نیز بین بیماری های مغزی ناشی از عوامل متعدد می توان یافت.
در این بیماری که شایع ترین عامل دمنتیا(زوال عقلی)محسوب می شود عوارض بیماری از نابودی کورتکس مغز به وجود می آید.
به نظر می رسد افرادی که مصرف ماهی آن ها در حد اعتدال است خطر ابتلا به بیماری آلزایمر درآنها کم است.بیماری در مناطق ساحلی که به غذاهای دریایی دسترسی آسان دارند به ندرت دیده می شود.
براساس دو تحقیق درازمدت اثبات شده است که مصرف متعادل و متوسط ماهی در خصوص ابتلا به آلزایمر اثر بازدارنده ایفا می کند.
مکانیزم اثر اسیدهای چرب موجود در روغن ماهی که باعث محافظت از رگ ها می شود را به دلیل تسهیل در امر خون رسانی مغز و بازسازی سلول های عصبی می دانند.
افسردگی
دانشمندان شدیدا بر این باورند که این مشکل ناشی از فعالیت بیش از اندازه در مسیر عبور سیگنال های عصبی می باشد.اسید های چرب امگا-۳ موجود در روغن ماهی قادرند از این فعالیت فوق العاده بکاهند و ثابت کنند که در درمان این اختلالات سودمند هستند.
تحقیقات انجام شده بر روی ۱۴۵۰۰ بانوی باردارکه توسط دکتر ژوزف هیبن ازموسسه ی ملی سلامت امریکا انجام شده ،نشان می دهد که کسانی که در طول دوران بارداری خود ماهی مصرف کردند ،کمتر دچار افسردگی شدند در بین فرزندان آنها نیزمیزان ابتلا ه مشکلات رفتاری ویادگیری کمتر بود.مطالعات دیگر نشان می دهد که کودکانی که در سن ۷سالگی ،مقداراسیدهای چرب امگا-۳ بدن آنها کمتر بود در مقایسه باکسانی که امگا-۳زیادی مصرف می کردند در بزرگسالی بیشتر در معرض افسردگی بودند.
همچنین طی تحقیقات دیگر در ۲۰۰۲ در مورد مصرف ماهی و افسرگی بانوان پس از زایمان مطالبی منتشر شد که نشان داد در کشورهایی که از ماهی بیشتری استفاده میکردند افسردگی تا ۵۰% کمتر بوده است.
نتیجه ی مطالعات یک روانپزشک نشان داد که انسان های مضطرب مقدار DHA(دوکوزا هگزانوئیک اسید)کمتری در مغز خود دارند.
شیزوفرنی
محققان به این نتیجه رسیده اند که بیماری شیزوفرنی به طریقی با یک متابولیسم غیر گبیعی اسید چرب در ارتباط می باشد و همواره بر روی آزمایش های کلینیکی برای شناسایی فواید نهفته در تجویز اسید چرب امگا-۳ به منظور درمان این ناهنجاری تاکید فراوان دارند.
تقویت چشم
پژوهشگران پی برده اند که کودکانی که از قدرت بینایی بالایی برخوردارند،یا از شیر مادر تغذیه کرده اند و یا اینکه مادرانشان در دوران بارداری در طول هفته حداقل۲بار ماهی مصرف نموده اند.طی مقاله منتشر شده از دانشگاه بریستول بریتانیا و محققین دانشگاه تگزاس ایالات متحده این ادعا مستدل تر شده و تا حدودی به اثبات رسیده است.طی این تحقیق ها وه ی بینایی افراد در ۵/۳سالگی در یک گروه نوزادان ۴۵۰نفری بررسی شد.
محققین پی بردند کهکودکان برخوردار از قوه ی بینایی بالا دارای مادرانی بوده اند که یا آنها را با شیر خود تغذیه کرده اند ویا اینکه مادرانشان در دوران بارداری از ماهی حاوی میزان بالای چربی و روغن در رژیم غذایی خود بهره برده اند.
بر اساس این تحقیق معلوم شد که میزان DHA موجود در خون مادران با میزان مصرف ماهی مادران ارتاط مستقیم داشته و این ارتباط نیز با بینایی این کودکان برقرار است.
پیشگیری از آسیب دیدگی پوست به هنگام تابش خورشید (آفتاب زدگی)
یک گروه تحقیقاتی در لیورپول انگلیس،اسید های چرب امگا-۳را در افراد جامعه بویژه افراد آسیب پذیردر قبال صدمات اشعه خورشید بررسی کرده است.
در این بررسی به ۱۵ نفر روزانه حدود۷۵/۱ گرم اسید چرب امگا-۳ به مدت ۶ ماه داده شد.همه ی آنها در معرض UVB مصنوعی تا مرحله ی قرمز شدن پوست قبل از مصرف کپسول ها قرار گرفتند.روند مذکور در طی ماه های اول،دوم،سوم و ششم تکرار شد.مرحله اخر در ۵/۸ ماهگی به دنبال فعالیت تحقیقی مذبور تکرار شد.بیوپسی پوست ۶ نفر از افراد گرفته شد. تمامی افراد مدت درمان ۳ ماهه را طی کرده و ۱۰ نفر آنها به طور کامل ۶ ماه تحت درمان قرار گرفتند.در این افراد مقاومت در قبال اشعه ی UVB به طرز معنی داری بهبود یافته بود.یک ماه پس از درمان اثرات آن در مقایسه با آغاز مرحله ی دریافت اسید به طرز معنی داری تفاوت نشات میداد.مقاومت در قبال اشعه در طی این ۶ ماه دوره ی دریافت اسید چرب امگا-۳بی وقفه افزایش یافت ولی پس از توقف دریافت این اسید چرب،به سرعت کاهش یافت.
تحقیقات موید این مطلب نیز بودند که دریافت اسید چرب امگا-۳ می تواند باعث افزایش مقاومت بدن در قبال نور خورشید گردد.
به عنوان مثال تحقیقی که بر روی ۳ بیمار پوستی نادردنباله تحقیق لیورپول انگلیس صورت گرفت،عوارض شدید پوستی در اثر تابش نور خورشید در این بیماران به وجود آمد که به هر گروهی از آنها به مقداعنی داری ر۷۵/۱ میلی گرم اسید چرب امگا-۳ داده شد.ازنظر بالینی پیشرفت های معنی داری در ۲ گروه بیمار مشاهده شد به گونه ای که مصرف اسیدچرب امگا-۳ موجب درمان عوارض شد.
اسیدهای چرب با چند پیوند ۲ گانه یا (PUFA) یا(EPA،DHA) برای این منظور مفید بوده و اسیدهای چرب امگا-۶اثرات مخالف با افزایش مقدار اسیدهای چرب امگا-۳ در رژیم غذایی ویا به صورت مکمل های غذایی،اثرات اسیدهای چرب امگا-۶ کاهش می یابد.
بیماری های التهابی(مفصلی،آرتریت روماتوئید و …)
شواحد اخیر حاکی از آن است که آرتریت روماتوئید با استرس اکسیداتیو و تولید ترکیبات التهاب زای (آلفا-TNF)Tumor Necrosis Factor وInterkulin همراه می باشد.
مطالعات مختلفی بر روی افراد مبتلا به آرتریت روماتوئید انجام ونقش روغن ماهی در کنترل این بیماری بررسی شده است.یکی از این مطالعات بررسی نوع اسیدهای چرب در پلاسما و مایع مفصلی بیماران مبتلا به آرتریت روماتوئید بوده است.تغییر در اسیدهای چرب پلاسما ممکن است عملکرد سلول را تحت تاثیر قرار دهد.
اسیدهایچرب امگا-۶ و امگا-۳ رژیم غذایی بر روی دردهای مفصلی تاثیر به سذایی دارند.دریافت امگا-۶ در بدن به همراه تشکیل اسید آراشیدونیک ممکن است باعث تشدید درد مفاصل در بیماران مبتلا به ارتریت روماتویید شود.امگا-۳ موجود در روغن ماهی های چرب نقش حیاتی در درمان بسیاری از اختلالات التهابی مفاصل داشته و درد و تورم مفاصل در بیماران آرتریت روماتوئید را کاهش می دهد.در مطالعات به عمل آمده ،کاهش اسیدهای چرب امگا-۳ در پلاسما و مایع مفصلی مبتلایان به آرتریت روماتوئید مشاهده شده است.
طی تحقیق انجام شده در دانشگاه نیویورک بر روی افراد مبتلا به بیماریهای مفصلی با استفاده از کپسول های حاوی روغن ماهی(شامل ۷/۲ گرم EPAو ۸/۱ گرم DHA) نشان داد که دریافت روغن ماهی با کاهش معنی دار در میانگین تعداد مفاصل دردناک از(۹ به ۵/۵ ) و افزایش معنی دار در زمان شروع خشکی صبحگاهی (۵/۲ ساعت) همراه می باشد.همچنین کاهش قابل ملاحظه ای در طئل دوره ی درد و خشکی صبحگاهی در این بیماران مشاهده شد.
از طرفی بررسی ها نشان داده است که پس از دریافت روغن ماهی ،فاکتور تجمعی پلاکتی(FAP) به مقدار معنی داری کاهش می یابد.متعاقب مصرف اسیدهاب چرب با چند پیوند دوگانه ،ترکیب لیپیدی غشای سلولی تغییر یافته واین امر ممکن است به تغییر در مسیرهای مهم پیغام رسانی در تنظیم پاسخ های ایمنی و عملکرئ سلولی بیانجامد.
آیکوزانوئیدها( EPA،DHA)اسیدهای چربی هستند که سیستم ایمنی را هم به طور مستقیم با تحریک سلول های هدف و هم به طور غیرمستقیم با تنظیم تولید سایر فاکتورهای تنظیم کننده نظیر سیتوکین هاکنترل می کنند.مصرف این اسیدها از طریق روغن ماهی منجر به کاهش تولید اینترلوکین ۱ وعامل نکروز کننده ی بافت ها می شود.
در مطالعه ای که بر روی موش های آزمایشگاهی در نیوزلند انجام شد،نیز مشخص گردید که روغن ماهی در کاهش پیشرفت بیماری لوپوس ارتیماتوس سیستمیک (SLE) نقش دلرد.
مطالعه بر روی ۱۷ بیمار مبتلا به SLE نشان داد که متعاقب ۳ ماه مصرف روغن ماهی بهبود قابل توجهی در پارامترهای آزمایشگاهی و سرولوژیکی ایجاد می شود.
بنابراین دریافت مکمل های روغن ماهی به مدت ۱۲ هفته ،به میزان ۳ گرم در روز ،می تواند باعث کاهش درد مفاصل و خشکی صبحگاهی ومیزان التهاب در مبتلایان به آرتریت روماتوئید شود.
هم چنین گزارشی مبنی بر ایجاد مسمومیت ناشی از دوزهای مصرفی مکمل روغن ماهی در بیماران مبتلا به آرتریت روماتوئید داده نشده است و این مکمل به خوبی برای افراد قابل تحمل بوده است.
منابع
.قرآن کریم
۲٫خواص ماهی،میگو و اثرات امگا-۳ ،محمد طاهری و زهره پور احمدی،انتشارات دنیای تغذیه،۱۳۸۵
۳٫ خواص طبیعی و درمانی میوه ها و سبزیجات :رژیم غذایی ،اصغر سادانیان،ماهیار اذر ،سعید اصلان ابادی،ناصر اصلان ابادی،مهدی امام،سوزان یاد رادو…،انتشارات اینده سازان،۱۳۸۶٫
۴٫ارزش غذایی گیاهان،دکتر رویا عادل احمدیان،انتشارات غزل،چاپ اول،۱۳۸۲٫
خواص خوردنی ها و اشامیدنی ها طی قرون واعصار،دکتر ابوتراب نفیسی،چاپ دوم،دیماه ۱۳۶۹٫
۵٫تفسیر نمونه جلد ۱۱،مکارم شیرازی،جعفری،الهامی،ایمانی،حسنی،شجاعی،عبدالهی،قراعتی،محمد محمدی،نشر دارالکتب الاسلامیه،چاپ نوزدهم،۱۳۷۹٫
۶٫تفسیر نمونه جلد ۱۴، مکارم شیرازی،جعفری،الهامی،ایمانی،حسنی،شجاعی،عبدالهی،قراعتی،محمد محمدی،نشر دارالکتب الاسلامیه،چاپ نوزدهم ،۱۳۷۹
۷٫اصول تغذیه و موادغذایی ، دکترحسن محمدیها ، موسسه انتشارات وچاپ دانشگاه تهران ،چاپ پنجم۱۳۸۳
۸٫علی آقایی م.میرنظامی ضیابری ح.عسل درمانی زنبورعسل وفراورده های آن(عسل،گرده،ژله رویال وخواص آنها).انتشارات آییژ.۱۳۸۷٫
۹٫انگل شناسی براون ونوا
۱۰٫ کتاب خواص میوه های خوراکی ؛ تالیف مرتضی نظری
